วิธีเก็บเกี่ยวผลผลิต


เมื่อรวงและเมล็ดข้าวมีสีเหลืองทองอร่ามเต็มท้องทุ่งนา หรือที่เรียกว่า ข้าวระยะพลับพลึง นั่นแสดงว่าถึงช่วงระยะเวลาของการเก็บเกี่ยว ซึ่งเครื่องมือที่นิยมใช้สำหรับเกี่ยวข้าวของชาวนาในภาคเหนือ ภาคอีสานและภาคกลาง คือ “เคียว” ชาวนาจะเกี่ยวข้าวด้วยการเรียงแถวเป็นหน้ากระดานไปตามแปลงนา ซึ่งก่อนการเกี่ยวข้าวชาวนามักจะเอาไม้ราวมานาบข้าวให้ล้มไปในทิศทางเดียว กัน ถ้าเกี่ยวข้าวตอนเช้าต้องนาบข้าวให้ล้มไปทางทิศตะวันตก ถ้าเกี่ยวตอนบ่ายต้องนาบข้าวไปทางทิศตะวันออก เพื่อเวลาเกี่ยวจะได้หมุนหน้าหลบแดดหันหลังให้ดวงอาทิตย์ วิธีการเกี่ยวข้าวให้ถือเคียวด้วยมือข้างที่ถนัด แล้วใช้เคียวเกี่ยวตวัดกอต้นข้าว ส่วนอีกมือหนึ่งรวบรวมข้าวไว้ แล้วใช้เคียวเกี่ยวลำต้นทั้งกอ โดยทั่วไปจะเกี่ยวให้มีความยาวของต้นข้าวห่างจากรวงข้าวในระยะที่พอเหมาะที่ จะนำไปฟาดข้าวได้สะดวก หรือให้มีความยาวของต้นข้าวพอที่จะนำไปใช้ประโยชน์อย่างอื่นได้ เช่น ใช้คลุมแปลงปลูกพืชผักชนิดอื่น เป็นต้น โดยก่อนทำการเกี่ยวข้าว ชาวนาในภาคกลางจะทำพิธี “ทำขวัญข้าว”  ภาคเหนือจะทำพิธี “แฮกนาเกี่ยวข้าว
      ส่วนชาวนาภาคใต้ จะทำพิธี “รวบขวัญข้าว” ก่อนการเก็บเกี่ยว เพื่อนำเอารวงข้าวที่รวบไว้ไปใช้เป็น“ขวัญข้าว” ประจำลอมข้าว อันถือว่าเป็นเสมือนตัวแทนของแม่โพสพและเป็นสิริมงคลแก่อาชีพทำนา โดยเครื่องมือที่นิยมใช้ในการเก็บเกี่ยวข้าวของภาคใต้ คือ “แกระ” ซึ่งใช้เก็บเกี่ยวข้าวทีละรวง แต่หากต้นข้าวมีลำต้นสูงมากก่อนลงมือเก็บเกี่ยวจะต้องใช้ “ไม้ข่มข้าว” เพื่อข่มข้าวให้ล้มไปในทิศทางเดียวกันเพื่อให้คอรวงอยู่ในระดับเดียวกัน โดยปกติการข่มต้นข้าวจะข่มให้ปลายรวงล้มไปทางทิศตะวันตก ทั้งนี้เพราะในฤดูเก็บเกี่ยวลมจะพัดจากทิศตะวันออกเฉียงเหนือ ทำให้รวงข้าวหันไปทางทิศตะวันตกอยู่แล้วจึงเป็นการง่ายต่อการข่มข้าว
      รวงข้าวที่เกี่ยวแล้วจะเอาวางผึ่งแดดไว้ในบริเวณนั้นเสียก่อนเพื่อตากแดดให้แห้งประมาณ 4-7 วันแล้วจึงทำการมัดข้าว เรียกว่า “มัดฟ่อนข้าว” ทางภาคเหนือเรียกว่า “มัดข้าวเฝ่า” หรือ “มัดเฝ่าข้าว” จากนั้นจะใช้ไม้หาบข้าวเพื่อนำมาที่กองลานนวดข้าวสำหรับรอนวดข้าวต่อไป หรือจะนำไปตากไว้บนราวไม้ไผ่ก็ได้เช่นกัน ทั้งนี้ช่วงของการเก็บเกี่ยวข้าวนั้นก็มีสำคัญเช่นกันหากมีการเก็บเกี่ยวใน ขณะที่ฝนตกจะทำให้เมล็ดข้าวมีความชื้นทำให้เม็ดไม่ขาว เมล็ดดำ มีกลิ่นอับเกิดขึ้น เมื่อนำไปสีจะทำให้ไม่น่ารับประทาน โดยหลังจากการเก็บเกี่ยวชาวนาในภาคอีสานจะทำพิธี “บุญคูณลาน หรือ
สู่ขวัญข้าว” เพื่อเป็นการขอขมาและขอบคุณแม่โพสพหรือเทพีแห่งข้าว
แรงงานที่ใช้ในการเก็บเกี่ยวข้าวในสมัยก่อน จะเป็นการช่วยเหลือกันของชาวบ้านในพื้นที่เดียวกัน โดยผลัดกันไปช่วยเกี่ยวข้าวในแปลงนาของเพื่อนบ้านให้เสร็จเป็นรายๆ ในภาคกลางจะเรียกว่า “ลงแขกเกี่ยวข้าว” ภาคเหนือ เรียกว่า “เอามื้อ หรือ เอาวัน” ภาคอีสาน เรียกว่า “การหา หรือ การวาน” ส่วนภาคใต้เรียกว่า “ออกปากกินหวาน” ซึ่งการ
ลงแขกเกี่ยวข้าวเป็นสิ่งที่แสดงให้เห็นถึงความรัก ความสามัคคี ความมีน้ำใจ และความเอื้ออาทรของคนในชุมชนไทย จนกลายเป็นประเพณีอันดีงามมาหลายชั่วอายุคน